Những ai yêu âm nhạc cổ điển thế giới đều biết bản giao hưởng số 8, giọng si thứ, sáng tác năm 1822 của nhà soạn nhạc vĩ đại người Áo Franz Schubert mang tên “Unfinished Symphony” mà giới nhạc Việt thường gọi là ”Giao hưởng bỏ dở”. Ở nước ta, một nhạc sĩ kiệt xuất cũng có bản giao hưởng bỏ dở mang tên “Cửu Long”. Đó là Hoàng Việt. Đáng ra phải 4 chương nhưng khi sáng tác giao hưởng số 8, Schubert chỉ viết 2 chương đã thấy đủ không viết thêm nữa nên người ta gọi là bỏ dở. Còn giao hưởng Cửu Long, Hoàng Việt dự định viết 3 chương nhưng chỉ vừa khởi thảo thì đột ngột hy sinh, không thể hoàn thành.
Ảnh do tác giả cung cấp.
Schubert từ giã thế giới vì nghèo đói và bệnh tật vào một ngày mùa đông tháng 11.1828, ở tuổi 32, đúng một trăm năm trước khi Hoàng Việt ra đời. Còn Hoàng Việt vĩnh biệt chúng ta vào ngày 31.12.1967, ngay trên bờ kênh Ả Rặt, làng Mỹ Thiện, huyện Cái Bè, Tiền Giang quê mẹ, khi bị trúng đạn rocket của máy bay Mỹ, thân xác hòa tan trong con kênh chảy ra dòng sông Cửu Long. Lúc ấy Hoàng Việt mới vừa qua tuổi 39.
TỪ TIẾNG CÒI TRONG SƯƠNG ĐÊM…
Hoàng Việt tên thật là Lê Chí Trực, sinh ngày 28/2/1928 tại Chợ Lớn, quê cha ở Bà Rại Vũng Tàu, quê mẹ Tiền Giang. Từ những năm học trung học ở Sài Gòn, lúc mới 16 - 17 tuổi, Lê Chí Trực với bút danh Lê Trực đã viết những ca khúc như “Chí cả”, “Biệt đô thành” và “Tiếng còi trong sương đêm”, trong đó ca khúc theo điệu tango “Tiếng còi trong sương đêm” qua tiếng hát của ca sĩ Khánh Vân những năm 1944 - 1945 được người dân Sài Gòn và Nam Bộ rất yêu thích:
“Bến nước gió rét đò đưa khách sang
Lau xanh ven sông mờ rung bóng trăng
Đêm nay không gian chìm trong giá băng…”
Trong giai đoạn tiền khởi nghĩa ở Nam Bộ, nếu các hành khúc của Lưu Hữu Phước như “Lên đàng”, “Tiếng gọi thanh niên” là lời kêu gọi, tiếng kèn thúc giục thanh niên đứng dậy cứu nước, thì “Tiếng còi trong sương đêm” là lời tâm sự và quyết tâm ra đi của một lớp thanh niên đô thành được thức tỉnh bởi lời kêu gọi và tiếng kèn thúc giục ấy. Cho đến nay, sau gần 80 năm ra đời, ca khúc trữ tình thắm sâu tinh thần yêu nước này là một trong những ca khúc tiền chiến vẫn còn được hát rất nhiều cả trong nước lẫn hải ngoại qua tiếng hát của các ca sĩ nhiều thế hệ.
Năm 1947, Lê Chí Trực thực sự “biệt đô thành” ra bưng biền tham gia kháng chiến và là thành viên trẻ nhất của đội ngũ văn nghệ kháng chiến Nam Bộ, đầu tiên công tác tại chiến trường miền Tây “dọc ngang sông rạch” rồi sau đó chuyển sang chiến trường miền Đông “gian lao mà anh dũng”. Do là tác giả của “Tiếng còi trong sương đêm”, ông bị nghi là “phản động” nên từng bị bắt giam và đưa đi lao động cải tạo 3 tháng. Nhờ lãnh đạo cơ quan văn nghệ bảo lãnh ông mới được tha. Trong những tháng năm này, giữa tuổi 20, chàng thanh niên yêu nước Lê Chí Trực đã trở thành nhạc sĩ - chiến sĩ Hoàng Việt, người phát ngôn kỳ tài bằng âm nhạc ý chí chiến đấu, tinh thần lạc quan của quân dân Nam Bộ thành đồng tổ quốc với các ca khúc: “Lá xanh”, “Nhạc rừng”, “Mùa lúa chín”, “Lên ngàn”…
Cùng với “Làng tôi”, “Tiến về Hà Nội”, “Trường ca sông Lô” của Văn Cao, “Giải phóng Điện Biên” của Đỗ Nhuận, “Người Hà Nội” của Nguyễn Đình Thi, “Tiếng chuông nhà thờ” của Nguyễn Xuân Khoát, “Quê tôi giải phóng” của Văn Chung… bốn ca khúc đậm chất lãng mạn cách mạng trên của Hoàng Việt nằm trong số những ca khúc hay nhất của âm nhạc cách mạng Việt Nam thời kháng chiến chống Pháp và mãi đi cùng năm tháng.
ĐẾN TÌNH CA VIỆT HAY NHẤT THẾ KỶ XX
Cùng với “Bài ca hy vọng” của Văn Ký, “Tình trong lá thiếp” của Phan Huỳnh Điểu, “Trăng sáng đôi miền” của An Chung, “Câu hò bên bờ Hiền Lương” của Hoàng Hiệp, “Giữ trọn tình quê” của Văn Cận… “Tình ca” của Hoàng Việt ra đời trong những năm đầu đất nước bị chia cắt, là các ca khúc mở ra dòng ca khúc đấu tranh thống nhất đất nước rất đặc biệt trong lịch sử âm nhạc Việt Nam.
Đối với Hoàng Việt, “Tình ca” thực ra là một bài hát rất riêng tư. Năm 1954, Hoàng Việt tập kết ra Bắc, để lại ở miền Nam người vợ trẻ đẹp và ba đứa con thơ, đứa lớn nhất chưa đến 5 tuổi. Từ đấy, như bao người con miền Nam tập kết ở Thủ đô Hà Nội, Hoàng Việt luôn sống trong tình cảnh “Ban ngày bận công tác/Ban đêm nằm nhớ em/Ban ngày ở miền Bắc/Ở miền Nam ban đêm” (Tế Hanh).
Năm 1957, sau hơn hai năm trời bặt vô âm tín, Hoàng Việt bất ngờ nhận được thư vợ từ miền Nam gửi ra, lá thư đã phải đi vòng vèo vạn dặm qua tận nước Pháp xa xôi rồi mới về được Hà Nội để đến tay ông. Những xung động mãnh liệt, trào dâng từ những nhớ thương, tin tưởng, tự hào với người vợ hiền đảm, từ nỗi đau đất nước chia cắt, gia đình ly tán, Hoàng Việt chợt cảm nhận rõ ràng hơn bao giờ hết sức mạnh kỳ diệu của tình yêu đôi lứa trong sự gắn bó thiêng liêng với tình yêu quê hương đất nước. Và bản “Tình ca” đã ra đời như tiếng lòng của Hoàng Việt gửi về người vợ phương xa với những nhắn nhủ thủy chung son sắt:
“Bến nước Cửu Long còn đó em ơi
Biển lúa nương dâu còn mãi muôn đời
Là còn duyên tình ta thắm trong tiếng ca không thể xóa nhòa…”
Ngay sau khi ra đời, “Tình ca” đã được ca sĩ Quốc Hương, người bạn thân từ chiến trường Nam Bộ của Hoàng Việt, thu thanh, phát trên sóng Đài Tiếng nói Việt Nam, làm ngây ngất thính giả trong và ngoài nước. Tuy vậy, thật khó tin, khi bản tình ca tha thiết, mạnh mẽ nhường ấy lại bị một số quan chức văn hóa và cả một số văn nghệ sĩ phê phán là bi lụy, yếu đuối và lập tức bị lưu kho. Mãi đến hơn 10 năm sau, sau khi Hoàng Việt trở về miền Nam chiến đấu, sáng tác và hy sinh, “Tình ca” mới được phổ biến trở lại. Từ đấy, “bài tình ca của đôi lứa ta dâng cả bao người” của Hoàng Việt đã cất cánh bay đến với các thế hệ người Việt ở mọi phương trời, được coi là bài tình ca hay nhất của âm nhạc Việt Nam thế kỷ XX.
VÀ BẢN GIAO HƯỞNG SỐ I CỦA ÂM NHẠC HÀN LÂM ĐẤT NƯỚC
Năm 1958, Hoàng Việt được cử sang học tập tại Nhạc viện Sofia, Bulgaria. Đến cuối năm 1964, ông tốt nghiệp hạng ưu tú tại đây với bản giao hưởng số 1 của ông, cũng là bản giao hưởng đầu tiên của âm nhạc Việt Nam mang tên “Quê hương” - với những hình tượng âm nhạc phong phú, khắc họa cuộc kháng chiến chống ngoại xâm của nhân dân Việt Nam nói chung và Nam Bộ nói riêng.
Sau 7 năm tu nghiệp tại một nhạc viện lớn của châu Âu, nhạc sĩ tự học từ đô thành Sài Gòn năm xưa đã nỗ lực vươn lên làm chủ được thể loại giao hưởng, thể loại được coi là lớn nhất và khó nhất của âm nhạc hàn lâm thế giới. Giám đốc Nhạc viện Sofia từng tự hào đánh giá: “Bản giao hưởng của Hoàng Việt không phải là một tác phẩm tốt nghiệp mà thật sự là một tác phẩm lớn… Đó là một thành công rực rỡ của âm nhạc Việt Nam”. GS. Ca Lê Thuần cũng cho rằng giao hưởng “Quê hương” của Hoàng Việt đã đánh dấu một bước tiến quan trọng của nền âm nhạc Việt Nam dân tộc hiện đại, là giá trị tinh thần sống mãi với đất nước.
Theo Hoàng Việt, “những ký ức quê hương” và “trách nhiệm của một công dân” đã giúp ông viết nên bản giao hưởng với lời đề tặng “Kính dâng Nam Bộ trong cuộc chiến đấu anh dũng chống ngoại xâm”…
“Quê hương” là bản giao hưởng sử thi đồ sộ gồm 4 chương, với những hình tượng âm nhạc phong phú khắc hoạ cuộc kháng chiến chống ngoại xâm của nhân dân Việt Nam nói chung và Nam Bộ nói riêng. Tác giả đã sử dụng chất liệu từ những bài hát cách mạng và dân ca để làm các chủ đề, được phát triển nhuần nhuyễn với những cảm xúc sáng tạo tinh tế và một bút pháp khá điêu luyện. Chương I diễn tả không khí những ngày Cách mạng tháng 8 và kháng chiến chống Pháp, được viết dưới hình thức sonate với các chủ đề lấy từ các ca khúc “Hội nghị Diên Hồng”, “Lên đàng” của Lưu Hữu Phước, “Nam bộ kháng chiến” của Tạ Thanh Sơn, “Chiến thắng Điện Biên” của Đỗ Nhuận. Chương II mang tính chất trữ tình, miêu tả quê hương từ chiến tranh chuyển sang những ngày hòa bình, được viết dưới hình thức rondo với các chủ đề lấy từ “Lên ngàn”, “Mùa lúa chín” (Hoàng Việt), “Kỵ binh Việt Nam” của Lê Yên, “Cây trúc xinh”, dân ca quan họ Bắc Ninh và “Quê tôi giải phóng” của Văn Chung. Chương III là chương nhanh, kịch tính, nhằm miêu tả cuộc kháng chiến chống Mỹ, được viết dưới hình thức sonate, bao gồm các chủ đề phát triển từ bài “Giải phóng miền Nam” của Lưu Hữu Phước, “Đợi chờ”, dân ca Tây Nguyên và “Lên đàng”. Trong chương này, âm nhạc mang tính căng thẳng, kịch tính cao độ để thể hiện cuộc chiến tranh một mất một còn, cuối cùng phần tái hiện mang âm hưởng hai bài “Lên đàng” và “Giải phóng miền Nam” biểu hiện quyết tâm chiến đấu và chiến thăng kẻ thù xâm lược. Chương IV mang âm hưởng vui tươi, rộn rã, thể hiện niềm vui khi đất nước giành được độc lập tự do. Chương này được xây dựng với hình thức 3 đoạn phức cùng phần coda trang trọng, hoành tráng, có sự tham gia của dàn hợp xướng thể hiện ước mơ được sống trong hạnh phúc thanh bình của dân tộc.
Năm 1964, giao hưởng “Quê hương” đã được biểu diễn ba lần tại Thủ đô Bulgaria: Lần thứ nhất trong dịp Hoàng Việt thi tốt nghiệp với Dàn nhạc Nhạc viện Sofia và hai lần nữa để phục vụ công chúng với Dàn nhạc Giao hưởng Bulgaria. Dàn nhạc Giao hưởng Bulgaria cũng đã thu thanh giao hưởng “Quê hương” để phát trên đài phát thanh quốc gia nước này.
Khi Hoàng Việt trở về Hà Nội, bản giao hưởng cũng đã được Nhà hát giao hưởng hợp xướng nhạc vũ kịch Việt Nam và hai danh ca Quốc Hương, Vũ Dậu dàn dựng, công diễn cùng Bản giao hưởng số 5 của nhạc sĩ vĩ đại người Nga P.I.Tchaikovsky vào ba đêm 26, 27, 28.3.1965 tại Nhà hát Lớn Hà Nội. Đó là ba đêm nghệ thuật không thể nào quên không chỉ với Hoàng Việt mà cả với người hâm mộ và giới âm nhạc hàn lâm Việt Nam…
ÔNG TIÊN TÓC TRĂNG Ở KHU NHÀ 87B LÝ THƯỜNG KIỆT HÀ NỘI CỦA TÔI
Tôi nhớ mãi ấn tượng về Hoàng Việt khi ông đến sống tại khu nhà 87B Lý Thường Kiệt, Hà Nội. Đây là khu nhà dành cho các văn nghệ sĩ miền Nam tập kết gồm nhà thơ Bảo Định Giang, các nhà văn Khương Minh Ngọc, Nguyễn Quang Sáng, Xuân Vũ, họa sĩ Nguyễn Tấn Hưng, nghệ sĩ điện ảnh Nhị Hà và ba tôi, nhà nghiên cứu Mịch Quang.
Đầu năm 1965, khi Hoàng Việt từ Bulgaria về nước, nhà thơ Bảo Định Giang, Phó Tổng thư ký phụ trách văn nghệ miền Nam của Liên hiệp các hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, đã cùng gia đình dọn đến trong cơ quan 51 Trần Hưng Đạo, nhường căn phòng lớn của gia đình tại đây cho nhạc sĩ đồng hương Tiền Giang tài năng đến ở để có điều kiện sáng tác. Hàng ngày, Hoàng Việt hầu như chỉ ở trong căn phòng của ông và tôi luôn được nghe tiếng đàn piano vọng ra từ đấy. Chỉ thỉnh thoảng tôi mới thoáng thấy bóng ông ra ngoài với vóc dáng mình hạc xương mai và mái tóc bạc trắng. Với tôi, Hoàng Việt gần thật đấy mà cứ xa xôi huyền hoặc như là một ông tiên trong cổ tích.
Tôi không hề biết ông tiên tóc bạc trắng này chỉ mới 37 tuổi. Ít lâu sau, nhạc sĩ Văn Cận sau khi tu nghiệp ở Trung Quốc về, đến ở với ba con tôi và tôi đã đôi lần theo nhạc sĩ Văn Cận vào chơi với nhạc sĩ Hoàng Việt trong căn phòng của ông. Được đối diện thật gần với Hoàng Việt, tôi thấy ông không già như tôi tưởng, ông có đôi mắt thật sáng và nụ cười thật hiền từ. Nghe Hoàng Việt và Văn Cận trò chuyện, tôi biết hai nhạc sĩ của “Tình ca” và “Giữ trọn tình quê” khi tập kết đều để lại vợ con ở miền Nam, nay đều có nguyện vọng trở về Nam chiến đấu, sáng tác, mong có cơ hội sum họp gia đình và nguyện vọng đó đã được cấp trên chấp thuận.
Bên cây đàn piano, Hoàng Việt và Văn Cận đã đàn và hát cho nhau nghe các sáng tác mới chuẩn bị cho chuyến hồi hương thiêng liêng, Hoàng Việt với bài “Giết giặc Mỹ cứu nước”, còn Văn Cận có bài “Mẹ ơi! Con sẽ trở về”. Sau Tết 1966, tôi không còn được gặp Hoàng Việt và Văn Cận tại khu nhà 87B Lý Thường Kiệt, Hà Nội nữa, hai ông đều đã lên đường…
CỬU LONG - BẢN GIAO HƯỞNG BỎ DỞ
Nhà văn Nguyễn Quang Sáng, trưởng đoàn văn nghệ sĩ đi chiến trường Nam Bộ đầu năm 1966 kể rằng, ông và các văn nghệ sĩ trong đoàn không ai nghĩ rằng Hoàng Việt có khả năng vượt nổi Trường Sơn bởi thấy ông quá ốm yếu. Trên đường Trường Sơn, Nguyễn Quang Sáng luôn bố trí Hoàng Việt đi đầu khi hành quân nhưng bao giờ ông cũng là người cuối cùng đến trạm, rất lâu sau khi mọi người đã đến đã nấu cơm và ăn cơm xong.
Khi cả đoàn đã lên võng ngủ, Hoàng Việt mới lủi thủi một mình lặng lẽ nhóm bếp nấu cơm. Có lần, Hoàng Việt bị lật cổ chân, chân sưng to, mưng mủ, đoàn muốn gửi ông lại trạm để dưỡng bệnh nhưng ông vẫn cắn răng lết theo đoàn, kể cả khi phải mang thêm hơn 10 cân gạo ăn đường trong cái ba lô đã nặng gần bằng trọng lượng 42kg người ông. Cứ thế, sau hơn ba tháng, Hoàng Việt vẫn theo kịp đoàn để về đến quê hương trong sự kinh ngạc của mọi người.
Toại nguyện về với quê hương, bất chấp đói khổ, ác liệt, ngay trên chiến khu, song song với việc đào hầm, cất nhà, tải gạo, với bút danh mới Lê Quỳnh, Hoàng Việt say sưa sáng tác với năng suất chưa từng có. Từ cuối năm 1966 đến giữa năm 1967, ông đã hoàn thành 12 ca khúc và vở nhạc kịch “Bông sen” kể chuyện anh hùng liệt sĩ Nguyễn Văn Lịch với 102 trang phần đệm piano để gửi ra miền Bắc. Ông còn viết nhạc cho hai điệu múa của Văn công R, rồi chuyển “Bông sen” từ thể loại lớn opera thành một nhạc cảnh nhỏ để Văn công R có thể biểu diễn phục vụ tại chiến trường.
Trong lá thư viết cho nhạc sĩ Đỗ Nhuận tháng 5.1967, Hoàng Việt nói với Tổng Thư ký Hội Nhạc sĩ Việt Nam rằng, dù rất tích cực sáng tác phục vụ kịp thời nhưng ông vẫn không quên dồn tâm sức sáng tác những tác phẩm lớn góp phần đánh dấu giai đoạn tiến triển mới của âm nhạc cách mạng miền Nam. Hoàng Việt còn bày tỏ với nhạc sĩ Đỗ Nhuận khát vọng đưa âm nhạc cách mạng thâm nhập sâu vào đời sống tinh thần của người dân miền Nam.
Sau niềm hạnh phúc to lớn được đón người vợ yêu thương và ba đứa con từ Sài Gòn ra chiến khu sum họp gia đình sau hơn 13 năm xa cách trong dịp Tết 1967, Hoàng Việt lại bắt đầu một thử thách mới. Ông xin tổ chức cho rời chiến khu về với vùng đất ven bờ Cửu Long, vùng chiến sự ác liệt, để lấy cảm hứng thực hiện dự án sáng tác lớn ông hằng ôm ấp: Bản giao hưởng số 2 của ông, mang tên “Cửu Long” .
Theo Hoàng Việt, đây sẽ là giao hưởng có 3 chương: Chiến thắng, hạnh phúc và xây dựng. Và ông đã lên đường về Cao Lãnh, Tiền Giang men theo đường số 4 và bờ sông Cửu Long để tìm hiểu thêm những điều Hoàng Việt gọi là “những khía cạnh đặc biệt” nơi dòng sông vĩ đại của quê hương. Cuối năm 1967, sau những ngày tháng băng đồng, qua lộ, chịu bom pháo, Hoàng Việt đã đặt chân về đến quê mẹ Tiền Giang, đã đến rất gần với sóng nước Cửu Long.
Nhưng ngay trên bờ kênh Ả Rặt, làng Mỹ Thiện, huyện Cái Bè, Tiền Giang, con kênh nhỏ chảy ra Cửu Long, trong buổi sáng cuối cùng năm 1967, sáng 31.12, Hoàng Việt và những người cùng đi bất ngờ bị máy bay Mỹ tập kích. Hoàng Việt bị trúng đạn rocket của kẻ thù. Ông hy sinh, thân xác hòa tan trong con kênh chảy ra dòng sông Cửu Long. Khi ấy, Hoàng Việt mới vừa qua tuổi 39. Và bản giao hưởng số 2 của đời ông, giao hưởng “Cửu Long”, trở thành bản giao hưởng bỏ dở…
